To rzadki gatunek kaczki tzw. "nurkującej" gniazdującej naturalnie w dziuplach starych drzew, a zastępczo w specjalnych budkach lęgowych. Gągoł od kilku lat odbywa lęgi na wybranych śródleśnych jeziorach nadleśnictwa. W Polsce jest objęty ścisłą ochroną gatunkową,  a także znajduje się na liście zagrożonych wyginięciem gatunków publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych.

Dlaczego warto pomagać ptakom?

Pomagając ptakom żyjącym w naszym otoczeniu tak naprawdę pomagamy sobie. Obserwacja ptaków, ich dokarmianie, samodzielne konstruowanie budek lęgowych i ich wywieszanie może stać się wspaniałą przygodą dla całej rodziny, szczególnie dla osób wychowujących dzieci. Kształtuje to opiekuńczą postawę dzieci wobec ptaków, w dalszej kolejności innych zwierząt a w konsekwencji właściwą postawę względem bliźnich. To wspaniała inwestycja w przyszłość naszych dzieci a przez to i w naszą własną. Zacieśniamy więzi rodzinne, rozwijamy zdolności manualne. Radość jaką niesie obserwacja ptaków być może przerodzi się w pasję do fotografii lub malarstwa.

Jak można pomagać ptakom?

Wydaje się, że pomoc ptakom polega głownie na ich zimowym dokarmianiu. To jednak duże uproszczenie. Pomoc dla ptaków to między innymi:

• tworzenie miejsc do rozrodu dla ptaków,
• tworzenie przyjaznego ptakom otoczenia,
• ochrona przed zagrożeniami,
• zimowe dokarmianie.

Dlaczego budujemy budki lęgowe i sztuczne gniazda?

Człowiek swoją działalnością gospodarczą przekształca środowisko, bardzo często przekształcenia te nie służą dzikim zwierzętom, w tym ptakom. Pozbawiamy je ich naturalnych siedlisk, miejsc zdobywana pożywienia, schronienia czy miejsc rozrodu.

Bezpieczeństwo dla ptaków

Wywieszając budkę lęgową lub budując inne sztuczne miejsce lęgowe pamiętajmy, iż możemy stworzyć śmiertelną pułapkę dla ptaków. Koty domowe dziesiątkują populacje ptaków i nietoperzy w pobliżu naszych domostw. W tereny zurbanizowane coraz chętniej wkraczają dzikie drapieżniki: kuny domowe i tchórze. Drapieżniki te szybko uczą się penetrować budki lęgowe w poszukiwaniu piskląt, tym bardziej że są one łatwiejsze do odnalezienia niż naturalne dziuple czy gniazda.

Skuteczną ochronę zapewnia między innymi:

• odpowiednio dobrana średnica otworu wejściowego, aby drapieżnik nie mógł wśliznąć się do środka,
• budowanie głębszych budek niż standardowe (drapieżnik wkładając łapę przez otwór nie jest w stanie dosięgnąć piskląt),
• budowanie budek z wydłużonym przedsionkiem (również tu zwiększamy odległość otworu wejściowego od gniazda i drapieżnik wkładając łapę przez otwór nie jest w stanie dosięgnąć piskląt),
• systematyczne czyszczenie budek i usuwanie starych gniazd (większość ptaków przy kolejnym lęgu nadbudowuje nowe gniazdo na starym, przez co pisklęta znajdują się coraz bliżej otworu wejściowego).

Jak dobrze powiesić budkę? Jak to robią leśnicy?

Substytutem naturalnych dziupli są budki lęgowe, umożliwiające utrzymanie licznych populacji niektórych gatunków dziuplaków w lasach. Jedne z pierwszych wzorów skrzynek lęgowych opracował profesor Jan Sokołowski, zwracając przede wszystkim uwagę na prostotę wykonania (wcześniej drążono budki w pniach, co było bardzo pracochłonne i mało wydajne) oraz na bezpieczeństwo ptaków. Sokołowski opracował 3 podstawowe modele skrzynek lęgowych: S1 – dla sikor, S2 – dla szpaka, P – dla półdziuplaków.  Oczywiście w skrzynkach S1 i 2 gniazdują różne gatunki ptaków. Z czasem poprzez powiększenie typów budek dla dziuplaków (S1 i 2) powstały też budki dla kawek, kaczek i puszczyka.
Co ciekawe, konstrukcje te przetrwały do dziś. Wielu producentów produkuje je nadal, zachowując oryginalne parametry. Niektórzy poszli jednak dalej i jeszcze bardziej unowocześnili te i tak już dobre konstrukcje. Wyróżnia się 5 podstawowych typów budek:

• A1 – dla najmniejszych dziuplaków (sikora modra, muchołówka żałobna),
• A – dla większych dziuplaków (sikora bogatka, wróbel, mazurek),
• B – dla szpaka, krętogłowa, kowalika, pleszki,
• D – dla gołębia siniaka, dudka,
• E – dla puszczyka, gągoła, tracza nurogęsi.

Wysokość zawieszenia:

Budki wieszane w naszych lasach są konstrukcjami wieloletniej trwałości. Ich konstrukcja umożliwia czyszczenie wewnątrz, które jest corocznie przeprowadzane. Budki są wieszanie na wysokości 3–4 m (wyjątkiem jest budka typu E, którą należy zawiesić na wysokości co najmniej 6 m). Ekspozycja budki w drzewostanie nie ma istotnego znaczenia, należy jednak zwrócić uwagę, aby budka nie wisiała w miejscu stale zacienionym lub silnie nasłonecznionym. W wymienionych przypadkach może dojść do szybkiego zagrzybienia budki lub przegrzania piskląt. Budka wystawiona na słońce w upalny dzień nagrzewa się tak mocno, że jajka mogą się w niej ugotować niemal na twardo, a pisklęta mogą paść z wycieńczenia.

Pochylenie:

Budki powinny być powieszone pionowo lub lekko pochylone do przodu. Nigdy zaś nie może być pochylona do tyłu, ponieważ grozi jej to zalewaniem przez deszcz. Oczywiście ptaki nie potopią się w takiej skrzynce, niemniej może dojść do zbytniego wychłodzenia piskląt, przez co mogą one nawet paść.

Rozmieszczenie budek:

Odległość pomiędzy poszczególnymi budkami typu A i A1 powinna wynosić co najmniej 25 -30 m. Jest to wymuszone terytorializmem ptaków dziuplastych. Odpowiednie powieszenie budek ochroni ptaki przed niepotrzebnym stresem związanym z obroną ich terytoriów. Budki dla szpaków (typ B) można rozmieszczać w skupieniach (4–8 budek na sąsiednich drzewach), ale warto pozostawić pomiędzy nimi co najmniej 3 m odległości; to uchroni ptaki przed poligamią (jeden samiec zakłada gniazda z dwiema samicami, ale pomaga wychować młode tylko jednej, przez co ta druga może stracić część lęgu). Budki można wieszać wzdłuż linii oddziałowych lub rozlokować je równomiernie w drzewostanie. W przypadku budki dla puszczyka (typ E) eksponujemy maksymalnie 1 budkę na 100 ha lasu.

O czym należy pamiętać konstruując budkę dla ptaków? Jaki jest stopień zasiedlenia budek i dziupli? W jaki sposób sprawdzać czy dziupla jest zamieszkana? Jak wygląda schron dla nietoperzy? O tym opowiada Zdobysław Czarnowski w kolejnym odcinku cyklu "Oblicza lasów":

Realizacja projektu "Czynna ochrona gągoła w Wielkopolsce":

Jak poinformował Nadleśniczy Nadleśnictwa Łopchówko Tomasz Markiewicz, działania prowadzone są na terenach wybranych śródleśnych jezior nadleśnictwa leżących w granicach Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka.

„Stąd nasze Nadleśnictwo wraz z Zespołem Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego w celach edukacyjnych i w ramach czynnej ochrony tego gatunku zamontowało 16 specjalnie przygotowanych budek lęgowych dla gągoła. Działania te mają na celu poprawę jakości siedlisk tego gatunku poprzez zwiększenie miejsc lęgowych w pobliżu terenów wodno-błotnych” - powiedział Tomasz Markiewicz.

Gągoł to rzadki gatunek kaczki tzw. "nurkującej" gniazdującej naturalnie w dziuplach starych drzew, lub wykutych przez dzięcioły czarne, a zastępczo w specjalnych budkach lęgowych. Często zajmuje dziuple na wysokości do 20 m, z których młode i nieopierzone podloty wyskakują bezpośrednio na powierzchnie wody lub ziemię.

Przed dotkliwymi urazami młode gągoły chroni puch i specjalne worki powietrzne, podczas spadania rozkładają też błony pławne.

Gągoł to w Polsce rzadki gatunek lęgowy kaczki. Najłatwiej, nawet z dużej odległości, rozpoznać samca tego gatunku, który posiada czarno - białe upierzenie. Podobnie jak u innych kaczek, samica ma bardziej stonowane barwy. Gdy samiec gągoła leci, wydaje charakterystyczny świst, który powoduje wydłużona, wąska, pierwsza lotka. Dzięki temu ptaka można rozpoznać po locie, w przeciwieństwie do pozostałych kaczek. Ten świst ma dodatkowo funkcję dźwięku kontaktowego.

W czasie toków, które odbywają się w marcu i kwietniu, para zbliża się do siebie na wodzie. Samica rozkłada z szyją przy tafli wody, a samic zarzucają głowę do tyłu gwałtownym ruchem wydając przy tym ostry kwik, jakby wolne działanie migawki w starym aparacie i mocne uderzenie nóg o wodę rozbryzgując ją wokół. Pomiędzy tymi odgłosami i ruchami słychać jakby cichy terkot.

Leśny budzik – Gągoł

Liczebność gągoła w kraju szacuje się na poziomie około 1200 – 1500 par lęgowych. Najliczniej występuje w pasie od Borów Dolnośląskich, przez Ziemię Lubuską, północno – zachodnią Wielkopolskę i Pomorze po Mazury.

W pozostałych regionach występuje lokalnie. Częściej można go zaobserwować podczas wędrówek, miejscami bardzo licznie zimuje, zwłaszcza na wybrzeżu i w ujściach dużych rzek.

W Polsce jest objęty ścisłą ochroną gatunkową,  a także znajduje się na liście zagrożonych wyginięciem gatunków publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych.

Na mocy rozporządzenia Ministra Środowiska gągoł jest w naszym kraju objęty nie tylko ścisłą ochroną gatunkową, ale także czynną, która polega na stwarzaniu tym ptakom korzystnych warunków do osiedlania się i prowadzenia lęgów. Na terenie UE ochronę tego gatunku sankcjonuje tzw. Dyrektywa Ptasia (PAP).